Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ponad 150 lat nieprzerwanej działalności
Jednym z pól działalności Towarzystwa jest wydawanie książek naukowych. Ale pojedyncze już tylko osoby, szczególnie zainteresowane ruchem naukowym i wydawniczym, wiedzą, że niemalże równocześnie z podjęciem działalności przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskiego (bo tak brzmiała pierwotna nazwa korporacji), działać zaczęło również powołane przez nie wydawnictwo naukowe.
Myśl powołania wydawnictwa ujawniła się już na etapie tworzenia projektu statutu Towarzystwa w 1856 roku. Statut zatwierdził także wybieralną funkcję redaktora jako członka Zarządu Towarzystwa, który wydaje pisma i prace, które mu Towarzystwo poleci. Z zapisu tego wnosić możemy, że ówczesny redaktor wydawnictwa był odpowiednikiem dzisiejszego redaktora głównego, czuwającego nad całokształtem prac wydawniczych Towarzystwa, choć pierwotnie jego podstawowym obowiązkiem było wydawanie „Roczników Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”.
W kilka miesięcy po powołaniu do życia Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, bo, jak się ogólnie przyjmuje, na przełomie roku 1857/1858 także wydawnictwo Towarzystwa podjęło swoje statutowe obowiązki. Pierwszym niewielkim drukiem wydawnictwa Towarzystwa była Odezwa do współobywateli Wydziału Nauk Przyrodniczych Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z 1859 roku (niewielka broszurka licząca 26 stron druku).
Jednak statut zobowiązywał do wydawania przede wszystkim „pisma czasowego”. Już więc pierwszy Zarząd Towarzystwa, wybrany w 1857 roku, postanowił wydawać czasopismo; zwyciężył pomysł wydawania rocznika. Jego redaktorem został niezwykle zasłużony dla nauki w Wielkopolsce Władysław Niegolewski. Prace się jednak przeciągały i pierwszy tom ukazał się dopiero w 1860 roku. Koszt zakupu papieru i koszt druku poniósł sam Niegolewski. Ten pierwszy tom wydany został w nakładzie 800 egzemplarzy, i zawierał 13 artykułów, o łącznej objętości aż 625 stron z 10 tablicami. Pierwszym artykułem, jaki się ukazał na jego łamach (rozpoczynającym tom), była rozprawa ks. Franciszka Malinowskiego Zasady i prawidła pisowni polskiej. Zaproponowany w pierwszym tomie układ „Roczników”, a więc na pierwszym miejscu rozprawy naukowe, następnie nekrologi i na końcu sprawozdania, przetrwał do 1928 roku, kiedy to ukazał się jego ostatni, 50 tom.
Pierwsze lata istnienia wydawnictwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego to przede wszystkim przygotowywanie, opracowanie i druk „Roczników” – organu Towarzystwa. Innych publikacji samodzielnie nie wydawało, jednak Towarzystwo partycypowało w kosztach wydania niektórych prac w innych wydawnictwach.
Własną ofertę wydawniczą rozszerzono dopiero pod koniec lat 60. XIX w. W roku 1869 oprócz IV tomu „Roczników” wydano także pracę Juliana Fontany Astronomia ludowa oraz druk opracowany przez H. Feldmanowskiego Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego.
W 1887 roku powołano do życia pierwszą serię wydawniczą. Były to Zapiski archeologiczne poznańskie – organ Komisji Archeologicznej Towarzystwa.
Pod koniec lat 80. XIX wieku Towarzystwo powołało do życia kolejne swoje czasopismo – „Nowiny Lekarskie” – organ Wydziału Lekarskiego Towarzystwa.
Wydawanie czasopism umożliwiło systematyczną wymianę wydawnictw (kontynuowaną przez Bibliotekę PTPN do dziś), której początki sięgają 1864 roku, kiedy „Roczniki” rozsyłano do ważniejszych ośrodków naukowych krajowych i zagranicznych. Obecnie wymiana obejmuje ważniejsze instytucje gromadzące wydawnictwa naukowe na całym świecie.
Początek lat 20. XX wieku zapisał się w historii wydawnictwa jako czas powoływania serii wydawniczych wydziałów i komisji. Od roku 1921 serie swe powołały: Komisja Filozoficzna, K. Filologiczna, K. Historyczna, K. Matematyczno Przyrodnicza; rok później: K. Archeologiczna, K. Historii Sztuki, K. Lekarska i t.d. W wyniku tego bardzo ożywiła się działalność wydawnictwa Towarzystwa i znacząco wzrosła jego produkcja. W tym czasie, a więc w okresie międzywojnia, Towarzystwo działało głównie jako forum dyskusyjne i znacząca w regionie oficyna wydawnicza. Ówczesny dorobek edytorski wydawnictwa PTPN przewyższał ilościowo wydawnictwa uniwersyteckie. W latach 1919-1939 było to 355 pozycji bibliograficznych.
Wielkie straty całe Towarzystwo, w tym też i wydawnictwo poniosło w czasie II wojny światowej. Wówczas to cały magazyn wydawnictw skierowano do fabryki papieru w Czerwonaku – na przemiał. Wydawnictwo przestało działać. I była to jedyna przerwa w 150-letnich dziejach tej instytucji. Po wojnie wydawnictwo wznowiło swoją działalność już w 1946 roku. Z roku na rok rosła liczba wydawanych książek. Zaczęła się więc szybko wypełniać luka, jaka powstała w okresie wojny. Oprócz prac nowych, wydawnictwo przejęło i reaktywowało w pierwszych latach po wojnie kilka czasopisma mających ugruntowaną już renomę w nauce: Dla zagranicy wydawano Bulletin de la Société des Amis des Sciences de Poznań. Wydana w 1947 r. praca zbiorowa pt. Stepowienie Wielkopolski (cz. 1) stanowiła wydarzenie w życiu Poznania, gdyż poruszała problem wyjątkowo doniosły dla przyrody i gospodarki regionu.
Ten początkowy po wojnie rozkwit produkcji wydawniczej uległ pewnemu ograniczeniu od 1949 roku. Wszystkie bowiem przygotowane do druku maszynopisy podlegały obowiązkowej kontroli „komisji specjalistów”, czyli cenzurze. Były to niełatwe lata (zwłaszcza po 1952) roku także z innych powodów. Był to czas formalnego podporządkowania PTPN Polskiej Akademii Nauk. Szczególnie trudna była pierwsza połowa lat 50., kiedy nierozwiązany był status Towarzystwa, wydawnictwu odebrano znaczące serie wydawnicze, a od 1954 roku wprowadzono wymóg oddawania wydawnictw towarzystw naukowych do realizacji Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu w Warszawie.
Po pertraktacjach Zarządu PTPN z Polską Akademią Nauk, sekretarz naukowy PAN, pozytywnie potraktował postulaty, aby przekazywać Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu stronę techniczno-wydawniczą publikacji zaś Towarzystwo ponosić będzie odpowiedzialność za poszczególnej serie. Korzystając z tej możliwości Zarząd Towarzystwa powołał tyle kilkuosobowych komitetów redakcyjnych, ile było serii wydawniczych. Ich prace koordynowała Naczelna Redakcja Wydawnictw Towarzystwa.
Sytuacja uległa dalszej poprawie zwłaszcza po 1956 roku. Po okresowym ożywieniu ruchu wydawniczego, kiedy to zaczęły ukazywać się także prace o charakterze popularnonaukowym, sytuacja znowu się pogorszyła. Dość ciężka okazała się „opieka” Polskiej Akademii Nauk. Utraciło wówczas Towarzystwo, na rzecz PAN, kilka czołowych wydawnictw i zawieszono szereg wydawnictw seryjnych i czasopism z zakresu nauk ścisłych.
Rok 1972 był dla wydawnictw PTPN wręcz katastrofalny. Mało tego, że zamknięto wiele wydawnictw (czasopism i serii), ukazało się zarządzenie sekretarza naukowego PAN oraz załącznik do tego zarządzenia, w którym pozbawiono PTPN własności nakładu wydawniczego. Całe nakłady na własność przejmowała Polska Akademia Nauk. Nawet potrzebne na wymianę międzybiblioteczną egzemplarze wydawnictwo PTPN musiało kupować od PAN. Stan podległości wobec PAN, ograniczającej wolność badań naukowych, cenzury, trwał jeszcze w latach 80. Całkowitą zmianę pod tym względem przyniosły dopiero lata 90. i następne.
Dzisiaj wydawnictwo PTPN działa zupełnie prężnie. Produkcja wydawnicza korporacji sięga kilkuset arkuszy wydawniczych rocznie, co, jak na tak niewielką instytucję, jest niemało.