Opis
Józef Kalasanty Szaniawski to postać budząca głębokie kontrowersje obejmujące zarówno jego postawę polityczną, jak i charakter uprawianej refleksji. Ten jeden z pierwszych polskich konserwatystów z jednej strony został surowo ocenionym przez potomnych, z drugiej strony został dość szybko zapomniany przez historiografię. Jego myśl ewoluował od filozofii idealistycznej, szukając punktu wyjścia u Kanta, na pozycję antykantowską. Będąc blisko filozofii niemieckiej Fichtego, Schellinga, był jednocześnie entuzjastą francuskiej myśli filozoficznej, przepojonej duchem katolicyzmu. Dostrzegał potrzebę uzupełnienia spekulacji rozumowych duchem chrystianizmu. W ostatnim okresie swojej twórczości starał się połączyć pierwiastki rozumowe z uczuciowymi, wysuwając na pierwszy plan zagadnienia etyczne i religijne. Szaniawski przeszedł w swojej twórczości długą drogę – od poglądu traktującego rozum człowieka jako źródło najpewniejszej wiedzy aż do przekonania, że o ile poznanie rozumowe jest pewne, o tyle zasady moralne wymagają gwarancji w religii zgodnej z rozumem, czyli w chrześcijaństwie.
Szaniawski jako pierwszy podjął próbę znalezienia odpowiedzi na większość pytań nurtujących polskich konserwatystów w kolejnych latach niewoli. Ten doktryner wyostrzył w polskiej myśli konserwatywnej koncepcję ułomności natury ludzkiej i niemożności stworzenia społeczności doskonałej. Zasygnalizował znaczenie tradycji dla życia narodowego i rozumu traktowanego jako narzędzie poznania podlegające ograniczeniu w religii i moralności, a u jego następców także w tradycji, autorytecie i kulturze. Paradoksalnie, choć był ojcem polskiego konserwatyzmu, nikt z późniejszych konserwatystów się do niego nie przyznawał, a jego spuścizna naukowa pozostawała niewykorzystana. To dzięki Szaniawskiemu wykształciło się charakterystyczne podejście do wszystkich zagadnień problemowych, polegające na trzeźwej i zawsze krytycznej ocenie polskich wysiłków duchowych i zdolności politycznych, a także spekulatywna rekonstrukcja polskości zgodnej z wartościami uniwersalnymi. Kolejny propagowany przez niego postulat zamykał się w formule „to, co możliwe”. I choć, pod tym postulatem mogliby się podpisać wszyscy zwolennicy pracy organicznej, ale sens ideologiczny uzyskiwał on tylko w myśli konserwatywnej. Oznaczał akceptację zasadniczych elementów rzeczywistości, ale zakładał też częściowe zmiany, pożądane i skuteczne w miarę możliwości.
Niniejszy wybór pism jest prezentacją w szerokim zakresie pism filozoficznych i polityczno-społecznych Józefa Kalasantego Szaniawskiego. Najważniejszym celem tej publikacji jest przekazanie jego spuścizny pisarskiej, która dotąd pozostawała w trudno dostępnych dziewiętnastowiecznych wydaniach lub fragmentarycznie publikowanych rękopisach. Spuścizna po Szaniawskim jest rozproszona w różnych archiwach i bibliotekach polskich. Między innymi w bibliotece Czartoryskich, w Bibliotece Ojców Jezuitów w Krakowie, Bibliotece im. Zielińskich w Płocku, czy w Archiwum Głównym Akt Dawnych.
Na wybór składa się 19 tekstów. Siedem z nich ma charakter filozoficzny i została w większości wydana w latach 1800-1810, w okresie rozkwitu intelektualnego Szaniawskiego. Do tej pory zaledwie jeden z publikowanych w tym zbiorze tekstów: Użyteczność, wpływ i zalety pięknych kunsztów którego rękopis znajduje się w Bibliotece im Zielińskich w Płocku, został opublikowany pół wieku temu przez Tadeusza Kozaneckiego w „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”. Pozostałe znajdują się w rękopisach lub zostały wydane na początku XIX wieku. Bardzo ważny jest zamieszczony w wyborze tekst: O naturze i przeznaczeniu urzędowań w społeczności, który jest uważany za najdojrzalszą z prac Szaniawskiego. W wyborze nie znalazła się natomiast, co prawda ważna praca filozoficzna Szaniawskiego: Rady przyjacielskie młodemu czcicielowi nauki i filozofii: pragnącemu znaleźć pewniejszą drogę do prawdziwego i wyższego oświecenia, która po raz pierwszy została wydana w 1805 roku, ponieważ jej przedruk z 1823 roku jest obecnie dostępny w formie elektronicznej na stronach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Na drugą część wyboru składa się 12 tekstów o tematyce społeczno- politycznej. Duża część z nich to rękopisy znajdujące się zbiorach Biblioteki im. Zielińskich w Płocku, które w niewielkiej części zostały do tej pory opublikowane. W tej części znajduje się również pełny tekst zatytułowany: Niektóre myśli do ogólnych rysów planu Stowarzyszenia Prawdziwych Miłośników Ojczyzny, którego rękopis znajduje się w Bibliotece Polskiej w Paryżu, a który do tej pory zaledwie we fragmentach został przybliżony przez Tomasza Kizwaltera i Jerzego Skowronka polskiemu czytelnikowi w przygotowanym przez nich wyborze pism Drogi do niepodległości czy program defensywna? Oprócz tego w tej części został zamieszczony tekst Szaniawskiego zatytułowany List odpowiedni pisany do przyjaciela względem ustawy rządowej na dniu 3 maja roku 1792 uchwalonej. Przez J.K.S. Szlachcica ziemi Łukowskiej pochodzący 1792 roku, a także wybrane listy do Andrzeja Horodyńskiego, Franciszka Paszkowskiego i Feliksa Łubieńskiego.
W wyborze autor przyjął kryterium merytoryczno-chronologiczne, by ukazać z jednej strony konsekwentność myśli Szaniawskiego, a z drugiej aby uchwycić momenty zwrotne w jego światopoglądzie. W pierwszej części zamieszczone zostały rozważania filozoficzne, w drugiej zaś teksty o tematyce polityczno-społecznej, co ma pozwolić uchwycić wzajemną korelacje pomiędzy obiema płaszczyznami myśli Szaniawskiego.
