Opis
Dyskusja wywołana artykułem Franciszka Krupińskiego Romantyzm i jego skutki („Ateneum” 1876) była jedną z kilku najważniejszych debat publicznych w drugiej połowie XIX wieku. Pod względem tematycznym dotyczyła oceny poezji romantycznej. W rzeczywistości wykroczyła poza estetykę: romantyzm był w niej synonimem postaw światopoglądowych, programu działań politycznych, celów stojących przed narodem, który po raz kolejny doznał klęski militarnej i dał zaborcom pretekst do intensywnych zabiegów, które ograniczały sfery wolności i praw Polaków.
Artykuł Krupińskiego miał uporządkować pole pojęciowe umiarkowanej orientacji pozytywistów i wyznaczyć podstawy światopoglądu generacji, która musiała żyć w warunkach zaostrzonego kursu antypolskiego. Autor założył, iż literaturę należy oceniać ze względu na jej artyzm oraz ze stanowiska jej oddziaływania na rozwój umysłowości i bieg spraw społecznych. Krytycznie ocenił utwory romantyków, w których widział „uczucie tęskne za przeszłością, za dziką, nieokrzesaną naturą kojarzącą się z mistycyzmem, orientalizmem, metafizyką religijną i panteistyczną, cudownością występującą pod postacią upiorów, duchów powołanych z poezji gminnej na scenę dnia jasnego”. Zarzucił romantyzmowi wychowanie pokolenia, które lekceważyło wiedzę, a w decyzjach kierowało się uczuciem, wielbiło karykaturalne wzory z przeszłości, w działaniach politycznych marzeniami kompensowało niedostatek realizmu w ocenie sił i środków.
Dyskusja trwała ponad rok. Objęła Królestwo Polskie i Galicję. Temperatura ideowa sporu wynikała z kontekstu politycznego – w roku 1876 toczyła się wojna na Bałkanach, która angażowała państwa zaborcze i rodziła nowe projekty powstania narodowego. Pod pozorem oceny romantyzmu, tworzono scenariusze na najbliższą przyszłość polityczną i przewidywano skutki tej wojny dla Polaków.
Dyskusja toczyła się na łamach prasy pozytywistycznej („Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”), umiarkowanej i konserwatywnej („Bluszcz”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, „Gazeta Polska”, „Kronika Rodzinna”, „Ruch Literacki”). Wzięli w niej udział przedstawiciele starszej generacji (Józef Ignacy Kraszewski, Antoni Edward Odyniec), pokolenia roku 1863 (Stanisław Krzemiński, Tadeusz Żuliński) oraz inteligencji popowstaniowej (Władysław Bogusławski, Józef Kotarbiński, Kazimierz Łuniewski, Stanisław Tarnowski). W roku 1877 dyskusja odżyła po odczytach Tarnowskiego o poezji romantycznej. Tarnowski krytycznie się odniósł do Krupińskiego, ale nisko poziom artystyczny literatury romantycznej i jej idee demokratyczne. Drugi etap sporów o romantyzm odbywał się na tle walki o rząd dusz Polaków w aktualnych okolicznościach politycznych. Efektem sporu było utrwalenie wysokiej pozycji kategorii narodowości w światopoglądzie Polaków i podkreślenie problemu społecznego znaczenia sztuki.
